X-XII зууны үед монгол болон түрэг угсааны олон аймгууд хятадын Цагаан хэрмээс оросын Байгаль нуур хүртлэх нутгийг эзлэн оршиж байв. Хамгийн хүчирхэг нь Хамаг Монгол, Хэрэйд, Найман, Мэргид, Татар аймаг байсан бөгөөд Урианхай, Хонгирад, Барга, Буриад, Хорь түмэд, Соён зэрэг жижиг аймгууд бие даан янз бүрийн нутагт салангид тусгаар оршиж байв. XIII-XY зуунд Хамаг Монголын эзэн Чингис хаан, түүний үр ач нар түүхэнд урьд өмнө байгаагүй уудам газар нутагтай, Монголын түүхэн дэх гурав дахь их гүрнийг байгуулжээ. Монголын эзэнт гүрний нөлөөгөөр улс орнуудын хилийн зурвас өөрчлөгдөж, олон янзын соёл иргэншил нэгэн дэг журманд захирагдан оршжээ. Язгууртнуудын эрх ямбаны тогтолцоо нурж, салангид олон жижиг овог аймгуудын зөрчил тэмцэл эцэс болж, улс үндэстнүүдийн хооронд харилцаа холбооны шинэ хэлбэр үүсэж, худалдаанд суурилсан дэлхийн эдийн засгийн нэгдмэл тогтолцоо бий болсон юм. 

ЧИНГИС ХААН: Чингис (1162-1227) хаан эхлээд овог аймгаа, дараа нь угсаатнаа, эцэст нь дайснуудаа цэгцэлсэн бөгөөд ямар ч хаадын түүхийг судалж үзэхэд Чингис хааны түүх шиг агуу түүх байхгүй бөгөөд дэлхий ертөнцийг эргүүлсэн түүх байсан хэмээн ихэнх судлаачид санал нэгддэг билээ.  Монголчуудын өвөг Бөрт чоно, Гуа маралын XII үеийн удам Алунгуа хатан бөгөөд Алунгуа хатны X үе нь Тэмүжин юм. 1189 онд Тэмүжинийг Хамаг Монголын хаан ширээнд залж, “Чингис” гэдэг цол олгожээ. Чингис гэдэг нь “тэнгис” гэсэн үгнээс гаралтай бөгөөд хааны эрх мэдэл далай шиг хязгааргүй гэсэн утгатай хэмээн тайлбарладаг. Чингис хаан бүх монголыг нэгтгэхийн тулд 16 жилийг зориулж, эцэст нь 1206 онд Их Монгол Улсыг байгуулан Онон мөрний хөвөөнд хааны ордыг босгож, мянган азаргын цагаан сүүлээр Есөн манжлагат цагаан сүлд, Дөрвөн манжлагат хар сүлдийг Улсын сүлд болгон тахижээ. Төрийн хэрэгт оролцох эрх бүхий 4 хатан, тэдгээр хатдаас төрсөн хүүхдүүд, үр удмыг нь түүхэнд Алтан ураг гэж нэрлэдэг. Чингис хааны их хатан Бөртэ Үжин 4 хүү, 3 охин төрүүлсэн бөгөөд тэдгээр дөрвөн хүү, тэдний үр ач нар нь 1634 он хүртэл Монголыг захирсан юм. 

Чингис хаан олон тушаал зарлиг гаргах болсон учраас Өүлэн эхэд өгч өсгүүлсэн Шихихутагийг бичгийн болон шүүгч түшмэлээр томилжээ. Уйгар эрдэмтнийг урьж хөвгүүддээ хичээл заалгаж, уйгар үсгийг монгол үндэстний албан ёсны бичиг болгох шийдвэр гаргасан юм. Тухайн үед хятад дүрс үсгийг авч хэрэглэдэг улсууд олон байсан боловч Чингис хаан уйгар үсгийг авсан нь монголын соёлыг хятадын соёлд уусгахгүй ангид байлгах гэсэн холч бодлого байсан хэмээн судлаачид дүгнэжээ. Түүний зарлигласан Их засаг хууль нь тухайн үеийн ИХ Монгол Улсын Үндсэн хууль төдийгүй Төв Азийн анхны үндсэн хууль байсан гэж үздэг. Их засаг хуулийн гол үзэл баримтлал нь хаан буюу төрийн эрхийг дээдлэх, хаан буюу төрд үнэнч байх, хуулийг сахин биелүүлэх, эзэн харъяат албатын ёсыг чанд сахин мөрдөх, ахмадыг хүндэтгэх, нялхсыг асрах, эе эвийг сахих зэрэг асуудалд чиглэж байжээ.

Чингис хаан эзэлсэн улс орныхоо сайныг нь улам сайжруулан батжуулж, мууг нь хаядаг сэтгэлгээний сонголт хурдан хүн байжээ. Найман аймгаас олзолсон тамганы түшмэл Тататунгад даалган 1206 онд Төрийн хасбуу тамгыг хийлгэжээ. Гадаад улс орнуудаас тухайн үед нэрд гарсан эрдэм номтой хүмүүсийг ирүүлж төрөл бүрийн сэдвээр ярилцдаг байжээ. Тухайлбал,  Чан Чун Бумбо хэмээх өвгөн хуврагийг олон удаа залж байж уулзсан байдаг. Тийм ч учраас Чингис хаан насан өөд болохоосоо 8, 9 жилийн өмнө бүх зүйлийг шийдэж өөрөөс нь хойш улс орноо хэрхэн яаж авч явах талаар урьдчилан заавар зөвлөлгөөгөө үлдээж чадсан юм. 

Чингис хаан одоогийн Хэнтий аймагт Онон голын ойролцоо Дэлүүн болдог хэмээх газар 1162 онд төрөөд, 44 насандаа Их Монгол Улсыг байгуулж, 1227 онд 65 насандаа таалал төгсчээ. Чингис хааныг нас барахад эх нутгийнх нь хөрсөнд нутаглуулж, нойрсож буй газрыг хамруулан хэдэн зуун км газрыг дархалжээ. Эл бүсийг дайчин овог сахин хамгаалж Алтан ургийнхнаас өөр хэнийг ч нэвтрүүлэхгүйгээр Их хориг хэмээн нэрлэснээс хойш 800 жил хаалттай байж, тэнд ан ав хийх, мод огтлох, чулуу хөдөлгөх, жим мөр гаргах, байшин сүм барих, аялал хийх, зам гүүр тавих зэрэг бүгд хориотой байв. Бүсгүй хүн Бурхан халдун уул харагдахаар ойрхон очиж болдоггүй, эрчүүд хажууд нь архи дарс уух, чангаар ярих, хайрханы нэрийг хэлэх зэрэг нь хориотой байв.

XX зууны дунд үеэс Зөвлөлтийн цэргийн анги хажууд нь байрлах болсон үеэс Их хориг нэрийг нь өөрчилж “дархан цаазтай газар” болгожээ. Мөн эл үеэс эхлэн анчид, жуулчид хөлхөж, захаар нь малчид бууж, гаднынхан Чингис хааны онгоныг хайх болжээ.

ЧИНГИС ХААНЫ ХИЙСЭН ДАЙН БА ШАЛТГААН: 1211–1227 оны хооронд Чингис хаан олон том, жижиг дайн тулааныг хийж удирджээ. Тэдгээрийн дотор өвөг дээдэс Амбагай хаан болон эцэг Есүхэйн өшөөг авах гэж татаруудтай хийсэн дайн, хатан Бөртэ Үжингээ буцааж авах гэж эхлүүлсэн мэргидүүдтэй хийсэн дайн, Жамуха андтай зөрчилдсөнөөс үүдсэн тал нутгийн олон овог болон Хэрэйд аймагтай хийсэн дайн, бүхий л дайснуудыг нь ивээлдээ авч хүчирхэгжиж байсан Найман аймагтай хийсэн дайн, тал нутгийн олон нүүдэлчин аймгуудыг байнга яс хаяж эвдрэлцүүлж байдаг Зүрчидийн Алтан улсын эсрэг хийсэн дайн, 450 энгийн номхон худалдаачдынхаа алуулсан өшөөг авахаар мордсон Хорезмын Султантай хийсэн дайн, амлалтаасаа буцаж элдэв үгээр хэлж байсан Тангудын хаанаас хариу авахаар хийсэн дайн гэх мэт олон дайн байлдааныг дурдаж болох билээ.

Мэргидүүдэд эхнэр Бөртэ Үжинг булаалгасан үйл явдлын хариуг авахаар 1178 онд Хэрэйдийн Ван хан Тоорил, Жадаран овгийн Жамуха андтай хүч хавсран байлдаж ялалт байгуулснаар талын нүүдэлчин аймгуудад нэр алдар нь түгэж, улмаар Баарин, Жалайр, Мангуд зэрэг олон овог аймаг дагаар орон харъяат болжээ. Эл явдлаас хойш 10 гаруй жилийн хугацаанд Хамаг Монголд захирагдаж байсан олон жижиг овог аймгийн ихэнхийг буцаан нэгтгэж хүчирхэгжсэн учраас 1189 онд Хар зүрхний Хөх нуурт нутаглаж байхад нь Хотула хааны хүү Алтан, Жүрхэн овгийн толгойлогч Сача бэхи нар зөвлөлдөн Хамаг Монголын хаанд Чингис хаан цолтойгоор  өргөмжилсөн юм. Түүний дараа Ихэрэс, Баралас, Ноёхон, Салжиуд зэрэг овог аймгийг захиргаандаа оруулсан бөгөөд чухам эл үеэс Жадаран овгийн Жамуха андтай зөрчилдөх болж, улмаар овог, аймгийн тэмцэл хурцадсан байна. 1190 оноос Жамухагийн захиргаанд байсан олон албатууд Тэмүжинд нэгдэн ирснээр хүч нь улам зузаарчээ.  

Аажмаар өсөн дэвжиж байсан Тэмүжин 1196 онд өөрийн хүчинд тулгуурлан Татар аймагтай дайтаж ялалт байгуулжээ. Хамаг Монголын хаан Амбагай ургийн хэргээр Татар иргэнд хүрэлцэн ирэхэд татарчууд түүнийг барьж Алтан улсын хаанд хүргэжээ. Амбагай хааныг олны нүдэн дээр модон илжгэнд цовдолж тамлан хороожээ. Тэр амьсгал хураахын өмнө “Таван хурууны хумсыг тамтартал, арван хуруугаа барагдтал миний өшөөг авахыг оролдогтун” хэмээн хойч үедээ захисан гэдэг. Өвөг дээдсийнхээ эл өшөөг авах гэж монголчууд дөрвөн үеийн турш тэмцэж ирсэн бөгөөд эцэст нь Тэмүжин татарчуудыг даржээ. Тэмүжин удаан хугацааны өстөн байсан тэднийг хэрхэн шийтгэх талаар Их хуралдайгаар хэлэлцүүлэн эмс, хүүхдүүдийг нь монгол аймгуудад тарааж, нас бие гүйцсэн эрчүүдийг нь хөнөөх шийдвэр гаргасан. Тэмүжин Шихихутаг хэмээх нэгэн хүүг үрчилж аван Өүлэн эхдээ өгөөд, Есүгэн, Есүй хэмээх эгч дүү хоёр татар бүсгүйг хатнаа болгожээ. 

1197 онд Жүрхин болон Мэргидийг, 1200 онд Тайчуудыг, 1201 онд Жамухатай байлдаж, 1202-1205 онд Хэрэйд, Найман аймгуудыг мөхөөснөөр язгуурын монголчууд төдийгүй нийт эсгий туургатан монголчуудыг захиргаандаа оруулан нэгтгэсэн юм.

Хэрэйдийн Ван хан Тоорил, Тэмүжин хоёр эцэг хүүгийн харилцаатай байсан боловч эцсийн эцэст эл харилцаа эвдэгдсэн билээ. Хамаг Монгол аймгийг тархай бутархай байсан үед Ван хан Тоорил нэлээд хүчирхэг байсан юм. Урьд цагт Татартай өшөөтэй байхад нь Тэмүжиний эцэг Есүхэй тусалж байсан ач тусыг бодож мэргидтэй дайтахад нь Тэмүжинд тусалснаар тэр хоёрын хуурай эцэг хүүгийн харилцаа эхэлжээ. Хожим Ван ханы хүү Сэнгүм, Жамухатай хуйвалдан яс хаяж тэр хоёрыг эвдрэлцүүлсэн билээ. Тэмүжин ууган хүү Зүчидээ Ван ханы охиныг гуйсан боловч Сэнгүмийн ятгалгаар татгалзсан тул тэдний дунд хагарал үүсч Монгол аймаг Хэрэйд аймагтай дайтах шалтгаан болжээ. Энэ дайнд Хэрэйд аймаг ялагдан Ван хан Тоорил Найманы харуулын цэрэгт хороолгож, хүү Сэнгүм нь зугтан явсаар Тэнгэр уулын орчимд очиж нас барсан ажээ. 

1206 онд Чингис хаан ойролцоогоор 100 мянган цэрэгтэй Монгол туургатны их удирдагч болоход олон овог аймгийн хангууд болон удаан жилийн өстөн дайсан нь байсан мэргидүүд хүртэл есөнтөө сөхрөн мөргөжээ. 1207 онд Найманы Таян хааны хүү Хүчүлүгийн булаан эзэлсэн Хар Киданы ард түмнийг чөлөөлж, 1211 онд Зүрчидийн Алтан улстай дайтаж 65000 морьт цэрэгтэйгээр дайсны мөн адил хэмжээний морьт цэрэг, 85000 явган цэргийг хялбархан ялжээ. Зүрчидийн олон иргэн Чингис хаанд дагаар орж техникийн чадвар, цайз бэхлэлт байгуулах арга ухаан зэргийг монгол цэргүүдэд зааж өгчээ. 1214 онд Цинь улсын нийслэл Жүндүг довтолж, эргэж босохын аргагүй болгон бэхлэлт цайзыг нурааж, Хатаны  голоос хойшхи Алтан улсын бүх нутгийг эзлэн авчээ.

Афганистанаас Хар тэнгис хүртэлх уудам нутгийг Хорезмын эзэнт улс захирч байсан тул Чингис хаан 1217 онд II Султан Мохамед хаанд гурван элчийг бэлгийн хамт илгээж харилцан арилжаа наймаа хийн эв найрамдалтай байхыг хүсчээ. Дараагийн удаад нь 450 худалдаачин бүхий жингийн цувааг хөдөлгөж цагаан тэмээний ноосон хувцас, хятад торго, мөнгөн ембүү, түүхий оюу зэрэг чамин тансаг барааг явуулахдаа урьдын адил харилцан эвтэй байхыг хүссэн захидал илгээжээ. Гэтэл Хорезмын захын нэгэн боомт Отрар хотын захирагч Иналчуг жингийн цувааг дээрэмдэн хөтөч нарыг нь хороожээ. Эл шударга бус үйл явдлын тухай Персийн түүхч Ата Малык Жувэйни бичихдээ “...нэг жингийн цувааг устгаснаар бүх л дэлхийд гай авчирсан юм” гэжээ. Чингис хаан Хорезмын Султанд элчийг хороосон хотын захирагчийг шийтгэхийг хүссэн захидал бүхий элч илгээхэд Султан харин ч эсрэгээр нь Чингис хааныг бүдүүлэг нүүдэлчин хэмээн эгдүүцжээ. Элчийг хороосон хэргийн хариуг авахаар Чингис хаан өндөр уулс, өргөн тал, элсэн цөл, хүн амьтангүй зэлүүд газраар 4000 км замыг туулж Хорезм, Ургенч хотод хүрсэн бөгөөд урьд өмнө тийм алс холыг зорьж аян дайн хийсэн жанжин түүхэнд байхгүй билээ. Монголчууд Хорезм руу агшин зуур довтолж Отрар хотын захирагч Иналчугийг барьж нүд, чихэнд нь хайлуулсан мөнгө цутган сохолж дүлийрүүлэн алжээ. Хорезмын Султан одоогийн Азербайджаны хилийн зааг дээрх Астара хотын ойролцоох жижигхэн арлаас завиар зугтаж яваад замдаа халуун хатгаа тусч нас баржээ. 1223 онд Сүбээдэй жанжин Султаныг хайж Каспийн тэнгис өгсөж яваад Европ тивийг анх олж харсан бөгөөд энэ нь монголчуудын хувьд Европ тивийг нээсэн анхны нээлт байв.

1226 оны намар Чингис хаан Тангудтай байлдахаар явах замдаа хулан авлахаар саатаж, унаж явсан улаан бор морь нь олон хулангаас цочин Чингис хаан мориноосоо ойчиж дотуур бэртэл авчээ. Шархны улмаас халуурч байсан ч ухралгүй дайтсаар Тангудыг мөхөөж хааныг нь цаазалсан юм. Хааных нь нэр Бурхан гэдэг нэртэй байсан учир нэрийг нь өөрчилж байгаад цаазалсан гэдэг. Чингис хаан Тангудын эсрэг дайнаа хараахан дуусаагүй байхад нас барсан гэдэг боловч энэ талаар эрдэмтэд олон янзын саналтай байдаг билээ.

ЧИНГИС ХААНЫ ЦЭРГИЙН САХИЛГА БАТ, БАЙЛДАХ УРЛАГ: Их Монгол Улсын хамгийн гол хүч нь моринд гарамгай цэрэг эрсийн маш сайн зохион байгуулалттай сахилга бат байсан хэмээн түүх судлаачид үздэг. Байлдааны сургууль болгож нэгдсэн ан ав зохион байгуулдаг бөгөөд олон хоногоор араатан амьтдыг хол газраас элдэн хөөж, нэг дор хурааж бөөгнүүлээд тушаал өгсний дараа цөөн хэдийг нь авлаж, бусдыг нь тавьдаг байжээ. Тушаал өгөхөөс өмнө амьтан авлавал жирийн цэрэг төдийгүй ойр дотны хэн ч бай дайн тулаанд тушаал зөрчсөнтэй адил цаазаар авдаг байв.

Чингис хаан 200 мянган хүнтэй морьт армийг бүрдүүлж чадсан бөгөөд цэргүүд нь өөрийн унасан мориноос гадна 2-3 морьдыг дагуулан явдаг байсан учраас давших чадвар сайн байжээ. Үүний тод жишээ бол 1220 оны 1 дүгээр сард 5 түмэн цэрэг 15 түмэн агт морьтойгоор 600 км өргөн Кызылкум цөлийг нэг сарын дотор туулжээ. Цэргүүд нь морины нуруун дээрээс давхиан дундаа 4 тийш чөлөөтэй эргэн харвахдаа байг гайхалтай мэргэн онодог байснаас гадна анх нефть ашиглан галтай сум хийж дайн байлдаанд ашиглажээ. Монгол эрчүүд хүүхэд байхаасаа моринд эмээлгүй зайдан морддог байсан тул морины нуруунд сайн тогтдог төдийгүй бие биенээ мориноос унагах, морины нуруун дээр жадаар тулалдах, нум сум харвах, бугуйл шидэх, салхинд хийсч буй арьсан бөмбөг бүхий байг онох тэмцээн зохиож нааддаг, цэрэг бүр гурваас таван морьтой, зүсээр нь амархан таньж ялгадаг байжээ. Морио хуягладаггүй байсан учир тулааны талбарт хурдан шаламгай байж үргэлж ялалт байгуулдаг байв. Мод, эвэр, шөрмөсөөр хийдэг нум сум нь хамгийн аюултай зэвсэгт тооцогддог бөгөөд хол газар харвах, хурдан хугацаанд мэргэн онох чадвар сайн хөгжсөн байжээ. 

Монгол цэргүүд аян дайнд жижиг сүх, сумны зэв, хуурай, бугуйл, олс, хоолны төмөр сав, бороо уснаас хувцсаа хамгаалж хийдэг ширэн богц зэргээс гадна хүн бүр үстэй дээл, арьсан дуулга, арван хүн дундаа борооноос хоргодох жижиг гэр, усны борви, зүү утас, гол гатлахад зориулсан хөвүүр буюу үхрийн үлээсэн гүзээ зэргийг авч явдаг байв. Цэргүүд гал түлж хоол хийлгүйгээр зогсолтгүй 10 хоног явж чаддаг байсан бөгөөд хүн бүр өдөрт 500 грамм хуурай сүү, ээдэм, ээзгий зэргийг борвитой усандаа хийж ганзагалаад хурдан давхих үед зайлагдан өтгөрч, түүнийг уусан цэргүүд хэд хоногийн өл даадаг байжээ. Мориноосоо буулгүй тасралтгүй давших үедээ борц, ааруул идэж явдаг байв. Монголчууд байнга мах, сүү цагаан идээ хэрэглэж байсан нь тэр үеийн улс үндэстнээс илүү их уураг агуулсан хоол хүнс байжээ.

Чингис хаан инженерийн ухаанд гарамгай суралцсан тусгай хороог морьт армиа дагалдуулан явуулдаг байв. Олон янзын бүслэлтийн арга хэрэглэж, хотын хэрэмний доогуур хонгил ухаж, голын урсгалыг хүртэл өөр тийш нь урсгаж чаддаг, олзлогдсон дайсны цэргүүдэд монгол цэргийн хувцас өмсгөн хамгийн эхний эгнээнд хамгаалалт болгон жагсааж хот руу довтолдог байв. Монгол цэргүүд дайснаас зугтахыг огт мэддэггүй, ардаа хамгаалалт гэж байхгүй, өөрсдөөсөө хэд дахин их цэрэгтэй тулалдаж ялдаг байсан бөгөөд үүнийгээ жирийн нэг хэрэг, өдөр тутмын хийх ёстой ажлаа хийж буй мэт үздэг байжээ.  

Дайн байлдаанд олон янзын аргыг хэрэглэдэг байснаас дурдвал, дайсныхаа тал талаас нь дайрч сандаргаад, учраа олохгүй самуурах үед нь гэнэт ухарч өөрсдийнхөө араас хөөлгөөд, буцаж довтлон бүслэлтэнд оруулан бут ниргэдэг аргыг “нуур болох”, дайсны зурваст нэвтэрч цэргийнх нь гол хүчийг устгахыг “цүүцлэх”, олон жижиг хэсэг болон хуваагдаж давшихыг “бух болох”, цэргээ гурав хуваагаад нэгийг нь отоонд суулгаж, нөгөөг нь дайснаа үргэлж дагаж мөрдөн цочоох, гурав дахь нь дайсантай гэнэт тулгарч буй мэт уулзаад ялагдсан мэт эмх замбараагүй зугтан отоон дээрээ авчраад өөрсдөө эргэж зууралдан байлдаж дайснаа эмх замбараагүй байдалд оруулан жанжных нь хяналтаас гаргахыг “гахай модон хадралт”, эмэгтэйчүүд, хүүхдүүдэд цэргийн хувцас өмсгөх, олон морьд авч яваад хиймэл хүн хийж дээр нь мордуулах аргыг “олноор сүрдүүлэх” гэж тус тус нэрлэдэг байв.

Чингис хаан нэг аргыг олон удаа хэрэглэжээ. Эл арга нь монгол цэрэг ухран зугтаахад дайсны цэргүүд зоригжин хот цайзаасаа гарч хойноос нь элдэн хөөдөг бөгөөд монгол цэргүүд хэдэн зуун км холдуулж тал газар хүрсэн хойноо эргэн довтолж сандарган бут цохидог арга юм. Дайсанд олзлогдсон нэг цэрэг байсан ч хаяж явдаггүй, түүнийг аврахын тулд үхлээс ч айлгүй тэмцдэг, дайсанд мэдээ алдахаас сэргийлж бичгээр биш зөвхөн амаар тушаал заавраа дамжуулдаг, мартахгүйн тулд дуу шүлэг болгон цээжилдэг байжээ. Дайны үед бамбар, нум сум, түүдэг гал, туг дарцаг, утаа, нар сарны тусгалыг ашиглаж мэдээ, тушаал, заавар дамжуулдаг байжээ. Бүх мэдээг ямар нэгэн дохио, хөдөлгөөнөөр ойлгуулдаг байсан бөгөөд тухайлбал, “түр амарч буудаллах” гэсэн дохиог дамжуулахдаа хамгийн эхний эгнээний цэргүүд дөрөөгөө ташуураар нэг удаа цохиход, дараагийн эгнээ дуурайлган цохих маягаар дамжуулдаг байна.

Монгол цэрэг түүхэнд аль ч их гүрний цэрэг дайчдад байгаагүй ардчилсан зарчмыг хэрэгжүүлсэн бөгөөд аравтын даргаа өөрсдөө сонгодог, аравтын захирагчид нь эл зарчмаар зуутын захирагчаа сонгодог байв. Харин Чингис хаан өөрөө мянгат, түмтийн захирагч нарыг томилдог байжээ. Захирагч нар тулааны өмнө цэргээ хянаж, зэр зэвсгийг нь шалгаж, тулааны дараа хэдэн цэрэг амь үрэгдсэн тухай мэдээг яаравчлан цуглуулдаг, дайснаас хураагдсан зэр зэвсгийг тэнцүү хуваарилдаг, цэргүүд өдөр шөнийн аль ч цагт дуудахад бэлэн байдаг маш хатуу сахилга баттай байжээ. Монгол цэргийн хүрээнд гэрүүдээ тогтсон зааврын дагуу эгнүүлэн барьдаг, эгнээ бүр нь өөрийн гэсэн нэг чиг үүрэгтэй, гэрийн доторхи эд зүйлс нь бүгд адилхан байрлалтай тул шинэ цэрэг ч гэсэн хаана мэдээ хүргэх, хаана зэвсгийн агуулах, хоол хүнс, бусад хангамж байгааг төвөггүй олж чаддаг байжээ.

Цэрэг болон жирийн иргэд хэн ч бай өөрийн бүлгээс гарч өөр аравтад орох, хулгай хийх, худал хэлэх, завхайрах, бусдын хөрөнгө завших, хоол унд булаах, урсгал ус руу бие засах гэх мэт хэрэг үйлдсэн хүнийг шууд цаазалдаг байжээ. Шорон гяндан, тамлан зовоох багаж хэрэгсэлгүй нүүдэлчин монголчууд энгийн хурдан аргаар алах ялыг гүйцэтгэж, хөнгөн гэмт хэрэг үйлдсэн хүмүүсийг ташуурдан шийтгэдэг байв. Зарлиг хууль цаазыг “бүх нийтэд”, “зөвхөн Алтан ургийнханд” гэж зориуд тусгайлан гаргадаг байсан бөгөөд тухайлбал, “...хууль ёсоор сонгогдолгүй хаан ширээг булааж авахыг санаархсан өөрийн үр сад хэнийг ч болов алах ялаар шийтгэнэ” хэмээх зарлигийг зөвхөн Алтан ургийнханд сонсгожээ. Чингис хаан дайсныхаа бууж өгсөн хүний амийг хэлтрүүлж, эсэргүүцэн тэмцсэн хүнийг шууд алахаас гадна ноёд, ихэс дээдсийн элдэв сүржин цол хэргэмийг хуулиар хоригложээ. Тийм ч учраас цэргүүд нь баячууд дээдсийг тоодоггүй байсан бөгөөд Чингис хааны нэгэн адил багш, бичээч, хэлмэрч, бичгийн хүмүүс, лам нарыг илүү хүндэлдэг байжээ. Энэ талаар Ромын пап ламын элч Плано Карпини 1245-1247 онд Монголд аялсан тэмдэглэлдээ монголчууд харь орноос ирсэн язгууртан дээдэст хүндэтгэл үзүүлдэггүй тухай олон удаа бичсэн байдаг.   

ТЭМҮЖИН, ЖАМУХА ХОЁРЫН НӨХӨРЛӨЛ: Тэмүжин Жамуха хоёр бага балчир байхдаа Онон голын эрэг дээр наадаж, хамт оготно зурам намнадаг байжээ. Тэд эхний удаа андын тангараг тавихдаа Жамуха Тэмүжинд нэг гурын шагай, Тэмүжин Жамухад нэг цутгамал шагай өгчээ. Дараагийн удаа байлдааны зэвсэг солилцож Жамуха Тэмүжинд эврээр хийсэн дуут сумаа, Тэмүжин Жамухад ац модон годилоо бэлэглэжээ. Гурав дахь удаагаа анд нөхрийн андгай тавихдаа найр хурим хийж алтан бүс, аргамаг хүлгээ солилцсон ажээ. Ийнхүү гурав дахь удаагаа андгай тавьснаас хойш жил гаруй хамт амьдраад 1182 онд Жамуха салж нүүснээр тэдний зөрчил эхэлж 20 гаруй жил үргэлжилсэн юм. Энэ үед Монголын газар нутаг дээр зүүн хэсгийг Татар, төв хэсгийг Хэрэйд аймаг, уулархаг баруун хэсгийг Найман гэсэн хүчирхэг гурван аймаг захирч байв. Тэмүжин, Жамуха хоёрын зөрчил эдгээр гурван аймаг төдийгүй, олон жижиг овог аймгийг хамран их дайн тулаан болон дэгджээ. Буур хээрийн 13 хүрээний байлдаанаар хүч хамаагүй давуу байсан Жамухыг хоромхон зуур ялсан гэдэг. Жамуха түүнээс 1 түмэн цэргээр илүү байсан хэрнээ ялагдсаныхаа дараа ихэд ичжээ. Чингис хаан Жамуха хоёр нэг толгойн 2 талд бие биенээс сэргийлэн буусан үед Чингис хааны цэргүүд тус бүр 5 түүдэг гал асааж түүдгээ тойрон амар тайван сууж буй мэт дүр эсгээд, Жамухын цэргийг ар хударгаар нь гэнэт довтлон ялжээ.

1205 онд Жамуха албатууддаа баригдан Тэмүжинд хүргэгдэн ирсэн боловч Тэмүжин эзнээсээ урвасан тэдгээр албатыг Жамухын нүдэн дээр хороож дахин анд болох санал тавьдаг. Жамуха андын харилцаагаа дурсан яриад “...Хөндлөнгийн хүний үгэнд автаж хаан анд чамаас хагацан салав. ...Тэмүжин чи түмэн улсыг төвшин болгож, хамгийг эзэлсэн хаан болоод дэлхий дахин бэлэн байхад дэмий надаар юу хийх вэ, үхэж хэвтэх яс минь үржилт эх дэлхийд үүрд оршиж, итгэлт андын ургийг ивээж тэтгэх болтугай гэж ерөөе. ....Хэлсэн үгийг минь марталгүй дурсаж яваарай. Одоо намайг тонилгогтун” гэжээ. Тэмүжин Жамухыг язгууртны ёсоор цус гаргалгүй хороож өндөр ууланд тавихыг зарлиглажээ. 

ГАДНЫНХАН ЧИНГИС ХААНЫ ТУХАЙ: “Чингис хаан гайхамшигт амжилтанд хүрсэн хэдий ч бусад их хаадын адил хөргөө зуруулж, хөшөөгөө босгуулсангүй, зоосон дээр ч нэр алдраа сийлүүлсэнгүй. Тэр өөрийнхөө тухай ном бичиж, шүлэг найраг туурвиж, дуу зохиож дуулахыг ч таалан болгоосонгүй, орд харш сүм хийдийг ч алдар нэрээрээ овоглосонгүй. Түүнийг таалал болоход “эх нутгийнхаа хөрсөнд амгалан нойрсохыг хүссэн” гэрээслэл ёсоор нь бунхан, сүм, пирамид, тэр ч байтугай булшны чулуу ч босголгүй оршуулжээ. Ийнхүү их хаан халин одохдоо Монголын уудам талд мандан бадарсан газартаа эргэн шингэсэн юм” гэж Америкийн эрдэмтэн Жак Уэтерфорд “Өнөөгийн ертөнцийг үндэслэгч эзэн Чингис хаан” номондоо бичжээ.

Өнөө үед түгээмэл тохиолдох Чингис хааны хөргийг XIY зуунд Хоргусан гэдэг хүн зурснаас хойш янз бүрээр зурсан дөрөв таван зураг дэлхий дээр тархжээ. Эдүгээ Тайванд хадгалагдаж буй эх зургийг судлаачид хүлээн зөвшөөрсөн байна.

Марко Поло “...Монголын эрхшээлд орсон бүх улс орнууд Чингис хааны захиргаанд орсон даруйдаа айх аюулгүй амар жимэр суух болсноо ухаарч Чингис хааныг өндөр дээд язгууртан болохыг хүлээн зөвшөөрч түүний төлөө бүхий л сэтгэлээ зориулан үнэнчээр зүтгэх болсон юм” гэж тэмдэглэсэн байдаг. Вашингтоны цэргийн академийн урлагийн тэнхмийн ханан дээр дэлхийн алдарт жанжингуудын хөрөг зураг байх бөгөөд хамгийн эхэнд Чингис хааны хөрөг болон  хэлсэн үгийг нь байрлуулжээ. Тэрбээр “Монголчууд хоёрхон замаар л явж ирсэн. Тэр гуйдаг эсвэл булаадаг” гэж хэлжээ. Америкийн эрдэмтэн Д.Ж.Вернадский “Монголчууд ба Орос орон” номондоо “XIII зууны Монгол арми бол тэр үеийн дэлхий дахины хамгийн шилдэг арми байсан. Чингисийн цэргийн зохион байгуулалт нь хатуу чанд сахилга бат, дэг журам, эрэлхэг зориг, сайтар боловсруулсан арга төлөвлөгөө, нэгдмэл байнгын сургуулилт юм” хэмээн дүгнэн бичжээ.

Чингис хааныг дэлхийн эрдэмтэд, түүхчид, улс төрийн зүтгэлтнүүд янз бүрээр үнэлэн дүгнэдэг боловч эцсийн эцэст Чингис хаан бол дахин давтагдашгүй, ер бусын хувь тавилант амьдралтай, энгийн нэгэн цэргийн жанжин биш, гарамгай удирдагч, түүхэн суут хүн байсан гэдэгт санал нэгддэг. Тийм ч учраас 2002 онд Америкийн Тайм (Time) сэтгүүлээс зохион байгуулсан санал асуулгаар “Хоёр дахь мянганы суут хүн”  хэмээн өргөмжлөн зарлажээ.  Дэлхийн олон эрдэмтэн судлаачид “Чингис хаан төрийн дээд эрхийг атгасан хэмжээгүй эрхт эзэн хаан байсан боловч дорно дахины олон хаадын адил дур зоргоор авирладаг хаан байгаагүй бөгөөд бусдын санал бодлыг анхааран тусгаж авдаг ухаантан байсан. Тухайн үеийн төр нийгмийн үзэл баримтлал, хууль тогтоомж, зарлиг тушаал нь хааны бүрэн эрхийг үндэслэх ба бататгахад чиглэгдэж байсан. Их хааныг өргөмжлөх, дайтах ба найрамдах зэрэг чухал асуудлыг зөвлөлдөн шийдвэрлэх, хаанд зөвлөх шинж чанарыг агуулсан Их хуралдайг байгуулсан нь үнэн хэрэгтээ тогтмол бус язгууртны институт байсан юм” хэмээн дүгнэжээ. Оросын Монголч эрдэмтэн В.Я.Владимирцов “Чингис хааны авъяас чадвар нь хэчнээн суут боловч Чингис бол өөрийн үеийн хүү, Монголын ард түмний хүү байсан юм” хэмээн хэлжээ.

Олон овог аймгийг нэгтгэснээр нутаг дэвсгэр нэгдмэл болж, нутаг нутгийн хэл аялгуунууд ижилсэх явц хурдтай явагдаж нэгдсэн монгол үндэстний хэл яриа бүрэлдэн тогтох суурь тавигдсан. Аж амьдрал, зан заншил, оюуны соёл өөр өөр овог аймгууд нэгдсэнээр нэгэн монгол соёл бүрэлдэж, улмаар Монгол газар нутаг, Монгол хүн гэсэн ухагдахуун бий болж, үндэсний бахархал, үндэсний үзлийг цогц болгосон.

Чингис хаан ба түүний үр ач нар 1205-1295 оны хооронд Солонгосын хойгоос Адриатын тэнгис хүртэл Ази, Европын олон улс орныг байлдан эзэлж дэлхийн улс орнуудын хилийн зурвасыг өөрчилж, хоорондоо ялгаатай олон янзын соёл иргэншлийг нэгэн дэгт оруулж, 130 орчим сая хүн ардыг байлдан дагуулж, түүхэнд урьд өмнө байгаагүй том гүрнийг байгуулсан бөгөөд түүнийг нас барсны дараа байгуулсан улс орон нь улам тэлж хөгжсөн.

Улс орнуудын хооронд шинэ харилцаа бий болж, дайсан байсан орнууд хүссэн хүсээгүй эвлэрч монгол гэсэн нэг л эзэнд захирагдах болсон юм. XIII зууны эхээр монголчууд ердөө л 1 сая гаруй хүн амтай байсан бөгөөд 6 сая орос, 20 сая мусальманчууд, 40 сая манж болон хойд хятадууд, 60 сая хүн амтай өмнөд хятадыг, Солонгос, Армян, Афганистан зэрэг олон жижиг улсыг байлдан дагуулжээ.

Худалдааны нэгдмэл тогтолцоог бий болгож, “торгоны зам”-ыг улам хөгжүүлэн дэлхийн худалдаачдын шинэ харилцааг тогтоосон. Монголчууд аливаа газар орныг эзэлсэн даруйдаа тэр нутгийг худалдаа арилжааны хувьд аюулгүй тайван болгодог байв. Худалдаачдыг, худалдааны замыг хамгаалахын тулд байнгын харуулуудыг байрлуулж, зардал чирэгдэл ихтэй худалдааны ажилд хүндрэл учруулсан орон нутгийн татварын системийг, мөн хүчээр алба гувчуур авдаг ёсыг бүрэн устгажээ.

Монголчууд эзлэн захирч байсан газар бүртээ хүн ам, малын тоо толгой, хөрөнгийн тооллогыг маш нарийн явуулдаг байв. Мөн замын хоёр талаар мод суулгасан нь зуны цагт аянчин жинчдэд сүүдэр болж, өвлийн цагт цасан дундах замын тэмдэг болсон ба мод ургадаггүй нутагт чулуун багана босгож замаа тэмдэглэдэг байжээ. Монголын хаад хураагдсан хөрөнгийг албат иргэддээ тарааж тэдний дэмжлэгийг олдог байв. Нүүдэлчин монголчууд алт мөнгө хураадаггүй, зөвхөн мал сүргээ өсгөхөд анхаардаг байжээ. Хичнээн их баяжсан ч худалдааны бараа тавааргүйгээр хэрэгцээгээ огт хангаж чадахгүй учраас өргөл барьц, алба татвараар олсон мөнгөө бөс даавуу, төмөр эдлэлд зарцуулдаг байв. Тэд төрт ёс, хууль цааз, харилцаа холбоо, дайтах урлаг, татвар худалдаа, төлбөр тооцооны шинэлэг хэлбэр гээд асар олон зүйлийн эхлэлийг  Ази, Европ тивд тавьсан юм.

Эх сурвалж: Монгол орны лавлах

Та аялал, амралтын талаарх  илүү их мэдээ мэдээллийг ЭНД дарж аваарай.

The Mongol Empire (early 13th to mid 14th centuries)

At its height in 1279, the Mongol Empire was the largest land empire the world has ever seen. Stretching along the Asian coastline all the way to Vietnam and Burma and across the Eurasian continent to Persia, Iraq and up through Turkey and the Caucacus to the Russian and Ukrainian heartland, the empire covered over 33 million square kilometers (12.7 million square miles) and encompassed over 100 million people. This vast empire literally changed the world.

Created on the blood of millions, the Mongol Empire left behind a mixed legacy debated to this day. At home, particularly in the post-Communist period, Genghis Khan is proudly honored and revered as the founder of the Mongol state.

Unlike earlier empires and khanates that came out of the fringes of today’s Mongolia, the Mongol Empire was born in its nomadic heartland – the people who led a traditional lifestyle of hunting, fishing and herding, and who moved their animals with the seasons along with their round, felt, moveable homes, or gers. Scattered and independent, they worshipped Eternal Heaven, or Tengri, and followed the wisdom if the shamans who had their own links into the great unknown. Although organized into family clans and even tribes, they were often at the mercy if more sedentary-minded outsiders who came in built their now-ruined cities and then-influenced by faraway dynamics – moved along always bit players in the greater scheme of things. On their own after the departure of the Khitan in the early 12th century, attempts by the Mongols at creating their own unity inevitably collapsed to tribal rivalries and their fiercely jealous aristocracies.

Genghis Khan was born from one of those failed attempts at Mongol unity. His own great-great grandfather, Habul was khan of the Hamag Tribe in the northeastern Hentii, which was demoted and the family lineage usurped by other aristocrats. The epic story is told in The Secret History of the Mongols – “secret” because it was meant only for the Mongol court. When Habul’s great-grandson and unproclaimed khan, Yesuhei, was poisoned by the Tatars in 1171, his wife and sons were banished from the tribe in the hope they would soon perish out on the steppe on their own. For Yesuhei’s second-born son Temujin, then only nine, this betrayal and rejection kindled a fierce deternimation for survival and power that turned him into a world conqueror.

Early on, Temujin learned the value of loyal friends and forming alliances. He enlisted the help of his father’s anda, or blood brother, Toghrul khan, from the neighbouring Kereit Tribe around today’s Ulaanbaatar to rescue his kidnapped wife Borte from the Merkits further north along the Selenge river. But Temujin’s success aroused the jealousy of his own anda and childhood friend, Jamuha, who also had leadership ambitions. They split, each with his own followers. When Temujin was elected khan of the Borjigin, Jamuha attacked Temujin and defeated him. Several years passed before recovered, re-formed his alliance with the stronger Kereits and, now with a subsidy from the Jin, defeated the Tatars. (For Temujin, this was also sweet revenge for his father’s death.) Overcoming repeated intrigues and double-crosses, Temujin eventually prevailed, first over the Kereits, the Merkits and the Naimans where Januha had sought final refuge. Accourding to tradition, his childhood friend was then wrapped in a carpet and trampled in a carpet and trampled to death by horses, an “honourable death”not to shed any blood on the earth.

By 1206, Temujin  was firmly in control of all tribes and lands between the eastern Khingan and western Altai mountains and from Lake Baikal to the Great Wall. Without any reference to previous tribal or confederation names, he gave this entity the new name of Mongol Uls, for state or people, the official beginning of the nation now called Mongolia. A great gathering or kuriltai of tribal chiefs – believed to have taken place at Hoh nuur Lake– endorsed Temujin as Genghis Khan, the “Ruler of the Sea” or “universal ruler”.

Quite deliberately, Genghis Khan broke away from traditional – and inherently divisive – tribal structures and created a centralised and autocratic state backed by a code of law, the Yasa (also spelt Yassa or Yasaq), its own written language and even a communications system. Most importantly, of course, was his creation of a powerful non-tribal military structure and a tactical doctrine, including using sieges and winter campaigns, that changed the face of warfare and conquered most of the known world. Instead of simply slaughtering or enslaving his conquered foes, Genghis Khan brought them into his own military where they joined mixed units based on the decimal system, units of 10 up to 10.000 or tumen, the size of modern division. (A “horde” was made up of several tumen.)

Using only a small nucleus of Mongols with a clear chain of command , Genghis Khan quickly built up a vast and well-disciplined military machine using horses and engineering units. Highly mobile, well armed and trained, and experts at marksmanship and horsemanship, the units were backed by an intelligence-gathering system, psychological, even bacteriological warfare, and a rapid communications system based on horse relays. Clearly, the world had never seen anything like it before.

Even before launching his first outside military campaigns, Genghis Khan was joined peacefully by tribal groups on the western fringe of Mongolia, such as the Oirads (Oirats), Kyrgyz and Uyghurs (the Kara Khitan would doubtless have joined too had the fleeing Naimans not usurped their power). Although now being converted to Islam, the Uyghurs played an important role in the growth and administration of the empire, including a written language. Religious and racial tolerance and promotion on merit and skills were early trademarks of the Mongol Empire.

With such unity behind him, Genghis Khan began his massive military campaigns, first against the Tangus of the Western Xia to the southwest, where he developed new siege tactics against their fortified cities and forced them into vassalage by 1209. He then pushed southeast over the Gobi Desert and the Great Wall against the more powerful Jin Dynasty, capturing their capital of Yanjing (today’s Beijing) in 1215. The Jin ruler escaped south of the Yellow River to Kaifeng, where he held out for another 20 years. Then Mongol leader then moved west on Kara Khitai in 1218, easily overrunning its capital with only two tumen and executing the fleeing Naiman leader Kuchlug who had usurped the throne.

Then came the campaign that earned Genghis Khan his reputation for bloody ruthlessness. With the defeat of the Kara Khitai, he now overlooked the powerful Khwarezmid Empire encompassing a large part of Central Asia, in what is now Uzbekistan, Tajikistan, Turkmenistan, Afghanistan and most of Iran. Mostly Turkic and Muslim, the region was an important section of the Silk Road. When Genghis Khan sent some 200 merchant-ambassadors to establish trade links in 1218, the Shah executed them as spies. He did the same when diplomats arrived demanding an apology.

Vowing vengeance, Genghis Khan brought 200.000 troops into Khwarezmia the following year, splitting them into three groups in a massive pincer movement. The city of Otrar was overrun and destroyed after a month-long siege and the city governor famously killed by pouring molten gold into his month. The capital of Samarkand and city of Bukhara were sacked and then destroyed after longer sieges. The physical damage and human casualties were simply horrendous. The only people spared were skilled tradesmen who became slaves of the empire.

While the killing of the Mongol merchants and diplomats may simply have been just a pretext for Genghis Khan’s attack, the clear message to his adversaries after this particularly brutal campaign was that surrender and cooperation, basically vassal status, was a better option. With the defeat of the Khwarezmians in 1220, the Mongols the set off on two massive reconnaissance operations. With a small contingent, Genghis Khan ventured down into Afghanistan and northern India while another 20.000 under General Subetei headed west around the Caspian Sea and then on a devastating swing up through the Caucasus, the Crimea and into the Ukraine, where he defeated the Slavic princes of Kiev at the Battle of Kalka river in 1223. They returned to Mongolia the following year around the northern side of the Caspian Sea. It wasn’t long before they were back.

Genghis Khan returned home to find that his Western Xia vassals, who had refused to join the campaign against the Khwarezmid Empire, were now in alliance with the remnants of the Jin Dynasty and hoping he’d be too weak to respond. In 1226, Genghis Khan retaliated with a massive offensive through Tangut territory, sacking cities and engaging in several set-piece battles against superior forces. The capital of Ningxia on the banks of the Yellow River was totally obliterated-turned into a cemetery, the annals say. When the emperor finally surrendered, Genghis Khan ordered the entire imperial family executed to leave to no heirs. He died shortly afterwards.

Just how Genghis Khan died is still debated. But the likely explanation is that it happened in battle. Mystery, too, surrounds where Genghis Khan was actually buried – it is said there is even a Davinchi Code-like “secret society” that knows exactly where his grave is! The accepted legend is that his body was returned home and buried atop sacred Burkhan Khaldun Mountain in the Hentii in an unmarked grave according to his own tribe’s customs. The site was then trampled over with horses and all who participated executed. A Japanese archaeological team touched off a huge controversy in 2004 when they launched a high-tech effort to find Genghis Khan’s grave and were forced to back down, although they did find traces of an old palace and other graves. Most Mongolians prefer the simple mystery.

Before his death, Genghis Khan appointed this third son Ogodei as his successor, a decision approved by a kuriltai in 1228 at Avarga. With Ogodei as Great Khan, the empire was divided between the founder’s four sons. Oldest son Jochi had died on the long reconnaissance up to the Ukraine and Russia and his son Batu was given that region starting the lineage that became the Golden Horde. Genghis khan’s second son Chagadai took the southwest down into Afghanistan and Persia. Ogodei received China and the rest of Asia. By custom, youngest son Tului inherited the central Mongolian homeland. The same kuriltai also approved  a military offensive against the Turkic Bulghars in the middle Volga region of Russia, a task completed by Batu following year, and also to wrap up the conquest of the Western Xia. After occupying Korea in 1231, Ogodei then resumed the war against china’s Jin Dynasty south of the Yellow River. The Great Khan also began construction of the Mongol Empire’s capital in the Orhon Valley at Karakorum, today’s Harhorin. Forming an alliance with the Southern Song Dynasty, Ogodei send Tului south with a large army, but his younger brother died the following year and his command was taken over by Subetei, who continued the long siege of Kaifeng. Despite strong resistance, including the first recorded use of missile-rockets, in Jin capital fell in 1233. Many Jurchens were driven back to their Manchurian homeland (as the Manchu, they would revive in the mid17th century as China’s last imperial dynasty, the Qing, which lasted until 1911- a period which also included their occupation of Mongolia). Other Jurchens were absorbed into the Mongol military. When the Song attacked the Mongols for not sharing their conquest, Ogodei declared a war against the rest of China that would last another 45 years.

Let us stop here for a moment to consider the sheer audacity of what the Mongols were now doing. Genghis Khan’s chosen successor and son, Ogodei, was committing his nation of barely one million people to an offensive war against the most populous country in the world, China, roughly 100 million people. At the same time, other Mongol-led armies were invading Persia, the Caucasus and the steppes of western Siberia and Russia. Smaller invasions were running elsewhere, such as in Korea and Tibet. At the beginning of the 13th century, the Mongolian state had 44 tumen (that is, 44x10000) of military capable men aged 13 to 60 and their families at its disposal. This represented some 700.000 to one million people, of whom only about 130.000 were constantly ready-to-fight troops. (In comparison, the population of Europe was 30-40 million around the year 1000 and by 1300 was already about 80 million.) So, ethnic Mongols were a minority in their own armies. The remainders were outsiders, such as Turks, Tatars, Tanguts, Jurchens, Chinese, Cumans, Bulghars and other Inner Asian tribes who were recruited or drafted into the highly disciplined tumen structure. The self-confidence of the Mongol leadership, to say nothing of its subsequent success, was truly remarkable.

Of course, on the negative side, the population drain on the Mongolian heartland was devastating- to say nothing of the huge casualties the Mongol armies inflicted on the populations they encountered. Barely 100 years later, there were barely 100.000 people in Mongolia as many troops died on these far-flung operations. Others were assimilated into the local population, adopting new cultures, faith and languages, a fate that ultimately befell even the ruling Mongol elite of this sprawling empire. Another step towards economic and ethnic stagnation in the Mongolian heartland came when Khublai Khan moved the Empire’s capital from Karakorum to Beijing in 1267.

With the defeat of the Jin Dynasty and his eastern flank now secure, Ogodei turned to Europe- a massive operation that would have catastrophic effects on its Medieval peoples and ensure the Mongol’s lasting reputation. Nominally under Batu, actual command was under the ageing but still brilliant General Subetei, the most gifted Mongol military leader after Genghis himself, who had conducted that massive reconnaissance up into southern Russia 15 years before and then defeated the Jin. The long campaign set off in 1236 with some 600.000 men, quickly defeating the Bulghars. Then, operating even in winter, they swept a path of blood and destruction through Russia and the Ukraine, capturing Kiev by late 1240.

The year of 1241 was critical to Europe’s very survival. Pushing farther west in three columns, the Mongols swept through Lithuania and Poland, destroying the Polish army at Cracow in March and then decisively defeating a superior combined force of Europeans at the Battle of Leignitz in April. Meanwhile, another column swept southwards through Transylvania in today’s Romania, across the western steppe and up the Danube into central Hungary where King Bela IV was annihilated at the Battle of the Sajo River, also in April. Gathering their forces, the Mongols spent the summer months recuperating and consolidating the eastern bank of the Danube while planning another winter campaign.

The Mongols crossed over the frozen Danube in December 1241, with scouting parties raiding northern Italy around Venice and Treviso and up the Danube towards Vienna. Suddenly, however, everything stopped. The Mongols’ renowned horse messenger service had brought word of Ogodei’s death back in Karakorum on 11 December. Under the Yasa promulgated by Genghis Khan, all offspring had to return to elect their new khan. The hordes turned east with one last foray through the Balkans and Bulgaria. Advances by Chagadai down into India also halted.

Fortunately for Europe, the kuriltai to replace Ogodei was delayed by 5 years, mostly by Batu’s stalling on the Volga River while he established the Golden Horde at Kipchak, and political maneuverings by other relatives. After a regency by his widow, Teregene, who was herself a Nestorian Christian, their son Kuyuk was selected in a meeting witnessed by papal envoy John de Plano Carpini, who was there to ascertain the Mongols intentions after their devastating attacks on eastern Europe (he also provided the first European eyewitness account from the Mongolian homeland and capital of Karakorum). But Kuyuk was undecided between military campaigns in China and Europe and died after only three years, perhaps poisoned. By now firmly established on the Volga, Batu opted out, giving his support to Mengke, the oldest son of Tului, Genghis Khan’s youngest who’d died in the earlier campaign against the Jin Dynasty in 1233.

Confirmed as Great khan in 1251, Mengke chose to leave Europe for later and made his first priority the long-neglected conquest of China with the Southern Song now stronger than ever. But the succession had badly split the family. Another contentious issue – as in today’s Mongolia –was the power and influence of the Chinese and the Mongol fear of losing their own identity, or becoming “sinicised”. The ever-pragmatic Genghis khan and his sons had always used Han Chinese extensively to administer their far-flung empire, such as Chancellor Yeh-Lu Ch’u-Tsai’s running its treasury and tax system. Chinese also helped run the vast military machine.

In a foretaste of Mongolia’s communist-era purges of the 1930s, Mengke ordered massive executions of his enemies, including Ogodei’s own sons, their mother Toregene and her infamous Muslim advisor Fatima, who’d undermined the Chinese courtiers. Mengke and his brother Kublai took over Ogodei’s realm in East Asia. The writ of Chagadai was now limited to Central Asia’s Oxus River and the Hindu Kush. Brother Hulegu was given the rich and vast lands beyond in the southwest. He would become the first of the Ilkhans (subservient khans) and Mongol rulers of Persia, today’s Iran. Mengke also urged Batu to resume his attacks on Europe. But without sufficient manpower, his forays were limited to the Baltic and the Balkans. Western Europe was finally off the hook.

Mengke resumed the campaign against the Song Dynasty in southern China, appointing Kublai as viceroy in the north. From their now well-fortified and provisioned cities, the Song put up determined resistance. The Mongols staged a massive flanking maneuver through southwestern China when Kublai conquered Namchao in modern Yunnan Province. He then swept across through Tonkin, or northern Vietnam, to the South China Sea, taking Hanoi in 1257. Inside this vast encirclement, the Chinese began to crumble to a series of brilliantly executed campaigns personally directed by Mengke. Then in 1259 – and at a critical time once again – everything changed when the Mongol leader died of dysentery.

When the kuriltai was called to choose Mengke’s successor, Kublai claimed he was too busy fighting in southern China to return. He quickly called his own council in the field to declare himself the new Great khan. His actions confirmed growing suspicions that Kublai was drifting too far from his Mongolian roots and becoming too sinicised. Instead, the mail kuriltai chose his younger and more traditional brother Arik-Buka.  The two-year war between the two brothers that followed this disputed accession effectively ended the unity of the Mongol empire. By 1261, just over 50 years after its creation- and now only into its third generation –the vast empire was falling apart.

While Mengke and Kublai were in China, their brother Hulegu was extending his Persian-based fiefdom up into Mesopotamia. In 1257, after the sultan of the Abbasid Caliphate refused help in crushing the Assassins, a terrorist sect headquartered in the remote Persian mountains near the Caspian Sea, Hulegu moved his forces on ancient and gloriously rich Baghdad- one of Islam’s most important centers of cultures. By now swollen to over 150.000 with reinforcements from the Golden Horde and Chagadai, their 8.000-kilometer (5000-mile) trek from Karakorum had taken three years. The force included 1.000 “families” of skilled Chinese artillerists to conduct sieges, and Hulegu’s deputy was the famous Chinese general Guo Kan. Also included were a large contingent of Christian allies from Georgia and Armenia.

When the sultan in Baghdad refused to surrender, the city was besieged and quickly fell, touching off an orgy of massacre, rape, looting and destruction that some records claim left 800.000 dead. Mosques were turned into Christian churches; with help from local Christian vassals, the horde then swept into Damascus, destroying the Ayyubid Dynasty, and was rapidly moving on the last seat of Islamic power in Cairo when word came of Mengke’s death. Hulegu departed with most of his troops, leaving only a skeleton force behind.

By the time Hulegu returned from the accession of his brother Kublai in 1262, the situation in the Middle East had changed dramatically. Allowed through their territory by European Crusaders who’d decided they feared the Mongols more than the Muslims, the Egyptian Mamluks had inflicted the first-ever military defeat on the Mongol Empire at the Battle of Ain Jalut in Palestine. When Hulegu sought revenge for the loss, he was attacked from the rear by Berke Khan, who’d succeeded Batu as head of the Golden Horde to the northeast. His uncle was now a convert to Islam pledged to protect its holy sites.

Different parts of the Mongol Empire were now at war with each other. Despite repeated attempts, Hulegu was unable to forge an alliance with the Pope, France or England to crush the Mamluks and regain Palestine. The Ilkhan withdrew back to Iran where he focused on expanding trade along the Silk Road and the genteel life, while Turkic viziers ran the country. His successor invaded Palestine and Syria but the Ilkhanate was now under attack from the Chagadai khanate, and its troops returned home. (The Ilkhanate ended in 1335 when the viziers took control.)